جامعه‌شناسی ادبیات، جامعه‌شناسی مفاهیمی مانند قدرت سیاسی، اقتدار خانوادگی و ارزش‌های اخلاقی، مادی‌گری، آرمان‌خواهی، خدمت و  خیانت، شجاعت و بلاهت، ایثار و عوام­فریبی و جامعه‌شناسی شخصیت‌ها، نقش‌ها و تیپ‌هاست.[۱]

جامعه‌شناسی ادبیات داستانی، جزو حوزه‌های نوپا در ایران محسوب می‌شود و آثار زیادی در این زمینه وجود ندارد. تحقیقات میان‌رشته‌ای دانشجویان علوم انسانی در رشته‌هایی چون: جامعه‌شناسی، مطالعات فرهنگی، ادبیات و… در قالب پایان‌نامه‌ و مقاله از جمله آثار مکتوب در این حوزه هستند که عموماً به تحلیل محتوا، تحلیل گفتمان، تحلیل روایت، نقد مارکسیستی، فمینیستی و… در مورد یک یا چند اثر پرداخته‌اند. عناوین زیر از جمله این مواردند:

– تحلیل تطور زندگی کارمندی در ادبیات داستانی پیش از انقلاب (با تکیه بر چهار اثر: زیبا «محمد حجازی»؛ مدیر مدرسه «جلال آل احمد»؛ شب‌نشینی باشکوه «غلامحسین ساعدی»؛ سنگر و قمقمه‌های خالی« بهرام صادقی»)

– بررسی کلیشه‌های جنسیتی در ادبیات داستانی معاصر

– بررسی ادبیات داستانی سال‌های ۱۳۶۸- ۱۳۵۸ ه.ش از لحاظ چگونگی تولید و باز تولید ارزش‌های تحکیم بخش انقلاب اسلامی ایران.

– بررسی هویت زنان در رمان‌های فریبا وفی (پرنده من، ترلان و رویای تبت)

–  بررسی جامعه شناختی افول قهرمان‌گرایی در ادبیات

– تحلیل و بررسی تابوهای داستان فارسی از ۱۳۲۰ تا ۱۳۸۰

– نقد تاثیر ناتورالیسم بردو نویسندە شاخص ایرانی (صادق هدایت و اسماعیل فصیح)

– و…

تعدادی از پایان‌نامه‌های موجود در این حوزه به‌صورت کتاب نیز منتشر شده است که در ذیل برخی از آن‌ها به‌اختصار معرفی شده‌اند:

اولین پژوهش جامعه‌شناختی در حوزه‌ی رمان را دکتر مصباحی‌پور، به‌عنوان رساله‌ی دکتری خود در کشور فرانسه انجام داده است (۱۹۷۶). ترجمه‌ی این رساله، بعدها در قالب کتابی با عنوان واقعیّت اجتماعی و جهان داستان (۱۳۵۸) در ایران چاپ شد. دکتر مصباحی‌پور با استفاده از روش ساخت‌گرایی تکوینی گلدمن، امّا با دیدگاه زیبایی‌شناسی متفاوت از او به بررسی ۵ رمان فارسی منتشر شده طی سال‌های ۱۳۵۰-۱۳۰۰  پرداخته است. او در اثر خود داستان‌های معاصری را که تکوین ساختار اجتماعی جامعه‌ی معاصر ایران را بهتر انعکاس داده‌اند، برگزیده و کاربرد نظریه‌ی گلدمن در تحلیل آن‌ها را به خوبی نشان داده است. به عنوان مثال، در تحلیل حاجی‌آقای هدایت، اثر را ساختار ادبی منسجمی از تبلور اندیشه‌ی حزب توده در نظر می‌گیرد که از خلال جهان‌بینی خلّاق نویسنده، بر مبنای کلّیت ساختار اجتماعی زمان به تصویر درآمده و دوره‌ی اشغال ایرام توسطّ متّفقین و فضای سیاسی حاصل از فعالیّت حزب توده را بازآفرینی نموده است[۲].

نقد اجتماعی رمان معاصر فارسی، با تأکید بر ده رمان برگزیده (۱۳۸۶) کتابی است از عسگر عسگری حسنک‌لو که این اثر نیز، پایان‌نامه‌ی نویسنده در مقطع دکتری زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تربیت مدرس بوده و در آن به نقد اجتماعی و تحلیل محتوایی ده رمان معاصر فارسی پرداخته است.

کتاب روایت نابودی ناب (۱۳۹۰)، نوشته‌ی شهرام پرستش، دانش‌آموخته دکتری جامعه‌شناسی نظری و فرهنگی از دانشگاه تهران نیز پژوهشی جامعه‌شناختی است که در چارچوب نظریه‌ی میدان‌های اجتماعی پی‌یر بوردیو به نحوه‌ی تکوین میدان تولید ادبی در ایران و صورت‌بندی آن می‌پردازد.

پژوهشی در جای خالی سلوچ (۱۳۹۲)، نام کتابی‌ است با برچسب جامعه‌شناسی رمان، نوشته‌ی ایرج ساعی ارسی و پرویز صالحی. پژوهشگران نویسنده‌ی این کتاب، رمان محمود دولت‌آبادی را نمایانگر اوضاع تاریخی، اجتماعی و سیاسی-فرهنگی دهه‌ی ۱۳۵۰-۱۳۴۰ دانسته و با استفاده از روش جدلی یا دیالکتیکی، در پرتو مدل تحلیلی ساخت‌گرایی تکوینی لوسین گلدمن به بررسی آن پرداخته‌اند.

در میان آثار ترجمه‌شده به فارسی نیز می‌توان به مجموعه مقالاتی اشاره کرد که توسط محمدجعفر پوینده ترجمه و گردآوری شده است (جامعه، فرهنگ، ادبیات؛ درآمدی بر جامعه‌شناسی ادبیات و…)؛ همچنین دیگر کتاب‌های موجود در بازار که ترجمه آثار نظریه‌پردازان مختلف جامعه‌شناسی هستند‌ از جمله لوکاچ، گلدمن، بوردیو و…

[۱] اسکارپیت، روبر (۱۳۹۲). جامعه‌شناسی ادبیات. ترجمه: دکتر مرتضی کتبی. تهران: نشر سمت، چاپ یازدهم

[۲] فاضلی، فیروز؛ کریم‌پور، نسرین (۱۳۸۹). جامعه‌شناسی ادبیات؛ شاخه‌ها و روش‌ها. کتاب ماه ادبیات (۴۵)، ۶۵-۵۸