درباره‌ی ژانر «تاریخ شفاهی» و کاربردهای آن

تاریخ شفاهی وسیله‌ای برای ثبت اطلاعات تاریخی است که به‌وسیله‌ی یک مصاحبه به‌دست می‌آید. این مصاحبه، جهت ثبت و نگه‌داری تاریخ زندگی یک شخص یا سخنان شاهدان عینی از تجربیات گذشته است. در ادامه‌ی این یادداشت، می‌کوشیم تا در معانی کامل اصطلاحات ثبت، مصاحبه و نگهداری کاوش شود تا شیوه‌ی خلق یک «تاریخ شفاهی» مشخص شود.

ثبت تاریخ شفاهی به شنونده کمک می‌کند تا با چگونگی برخورد افراد یک جامعه، از زوایای متفاوت و دیدگاه‌های منحصربه‌فرد آن‌ها، با تمامیت زندگی در دوره خود آشنا شود و اتفاقات روزمره و وقایع تاریخی را از دریچه‌ی نگاه دیگران مرور کند. مصاحبه‌گر با نگه‌داری دقیقِ گفته‌هایِ شاهدان، حال را به آینده می‌برد، جایی می‌تواند نسل‌های آتی را مطلع کرده، جهت بدهد و الهام ببخشد.

خلق تاریخ شفاهی به دو نفر نیاز دارد. کسی که می‌پرسد و کسی که در پاسخ به پرسش‌ها، روایت می‌کند. دو مسئله توانبخش مصاحبه‌های تاریخ شفاهی‌اند؛ اول فردیت است، که به مصاحبه‌گر اجازه می‌دهد نه‌تنها بپرسد که چه اتفاقی افتاده، بلکه جویا شود فرد مصاحبه‌شونده چه احساسی نسبت به آن اتفاقات داشته است. و دوم، همراهی در خلق مشترک است، که روایت‌گران را تشویق به تفسیر و بررسی تجربیات شخصی خود می‌کند.

نگهداری مصاحبه‌های ثبت شده، در اولین قدم تکمیل‌گر هدف خلق تاریخ شفاهی است. نگهداری با حفاظت آن آغاز می‌شود، سپس به کاربردی کردن و در دسترس قرار دادن آن‌ها می‌رسد و در انتها با اشتراک‌گذاری خلاقانه‌ی آن‌ها به انجام می‌رسد.

برنامه‌های تاریخ شفاهی، وظیفه اجرای پروژه‌های تاریخ شفاهی را در تعدادی موضوع اصلی و یا در تمرکز بر یک تم کلی برعهده دارند. نیازهای پروژه‌های تاریخ شفاهی توسط افراد یا گروه‌ها برای خلق و نگه‌داری تاریخ‌های شفاهی مناطق متفاوت از پیش برنامه‌ریزی، طراحی و اجرایی شده‌اند. برنامه‌ها می‌توانند طرح‌های آموزشی و مشورتی برای جامعه‌ای بزرگ‌تر را اجرا نمایند و عمدتاً با یک‌دیگر همراه شوند و شبکه‌ای از تاریخ‌نگاران شفاهی را تشکیل دهند که انجمن تاریخ شفاهی خوانده می‌شود.

مجموعه‌ی تاریخ شفاهی از آثار این حوزه نگهداری می‌کند و شامل ضبطیات و موارد مربوط آن می‌شود، مثل متن مصاحبه، و همچنین وسایل مرتبطی مثل نقشه، حواشی تحقیقات، مکاتبات مرتبط، عکس‌ها و… . مجموعه‌ها عمدتاً توسط آرشیودار کتابخانه‌ها، موزه‌ها و یا انجمن‌های تاریخی مدیریت می‌شوند. مجموعه‌ها به‌وسیله کاتالوگ ثبتیات، کمک‌یابنده و یا مجموعه‌ی دیجیتال شبکه‌های وب قابل دسترسی هستند و با امضای تعهدات یا قراردادهای قانونی بین محققین با روایت‌گران و مصاحبه‌گران در اختیار محققین قرار می‌گیرد.

تاریخ‌نگاران شفاهی از محیط‌های آکادمیک، ادارات دولتی، کتابخانه‌ها یا موزه‌ها، مراکز پزشکی و نظامی، مراکز اجتماعی، خانواده‌ها و هرجایی که مردم و گذشته‌شان را مطالعه می‌کنند، می‌آیند. اصولاً از ورای نیازهای اولیه تحقیقات خود عبور می‌کنند و به جمع‌آوری اطلاعات گسترده می‌پردازند تا در مصاحبه‌های‌شان به پرسش‌های تاریخی بیشتری بپردازند. راه‌هایی را برای اشتراک نتایج مصاحبه‌های‌شان با روایت‌گران و جوامع آن‌ها ترتیب می‌دهند. ثبتیات، یادداشت‌ها و موارد مربوطه را در آرشیوها یا کتابخانه‌ها ذخیره می‌کنند.

تاریخ شفاهی به شفافیت گوشه‌هایی از داستان گذشته کمک می‌کند و با تکمیل اطلاعات به دست آمده به‌وسیله ثبتیات عمومی، داده‌های آماری، عکس‌ها، نقشه‌ها، نامه‌ها، خاطرات و دیگر مصالح تاریخ، تصویری کامل‌تر و دقیق‌تر از گذشته ارائه می‌دهد. شاهدان عینی یک واقعه نظرگاه‌های متنوعی ارائه می‌دهند و تصویرهایی که تکه‌های خالی تاریخ مکتوب را پر می‌کنند. مصاحبه‌گران توانایی پرسیدن سوالاتی را دارند که از ثبتیات دیگر جا مانده‌اند و داستان‌هایی از آدم‌هایی تعریف کنند که نگفته یا فراموش شده باقی مانده‌اند. بعضی اوقات یک مصاحبه از این جنس به‌عنوان تنها منبعِ اطلاعاتی قابل استفاده برای یک مکان خاص، واقعه یا شخص ظاهر می‌شود.

تاریخ شفاهی به درک ما از عملکرد و تجربه افراد و جوامع نسبت به نیروهای تاریخ کمک می‌کند. تنها به عمق و طول تاریخی که دانشجویان امروز مطالعه می‌کنند، فکر کنید. واحدهای درسی سنتی تاریخ در دانشگاه‌ها و مدارس، عمدتاً تنها به کلیت وقایع مهم تاریخی می‌پردازند و بر بنیان کلی آنچه رخ داده و افراد، مکان‌ها، زمان‌ها و چرایی آنان می‌پردازند. تاریخ شفاهی با تکیه بر بردن ما به سطح تجربیات فرد، به درک ما از گذشته عمق می‌بخشد. پاسخ‌های شخصی و فکر شده افراد به سوالاتی چون «تو در جنگ چه می‌کردی؟»، راه‌هایی را که انجام یک تصمیم توسط تصمیم‌گیرندگان و بزرگان روزگار، بر زندگی مردم عادی، خانواده‌های‌شان و جامعه تأثیر گذاشته است، برای ما روشن می‌کند.

تاریخ شفاهی به ما می‌آموزد چه چیز تغییر پذیرفته و چه چیز در گذر زمان ثابت مانده است. تغییر قابل مشاهده است، اما تاریخ شفاهی به افراد اجازه می‌دهد تا نتایج شخصی تغییر را بیان کنند. از ساده‌ترین نکات زندگی، اجاق گاز به مایکرویو، تلفن ثابت به همراه، نگاتیو به آپاد، تا پیچیده‌ترها، دموکرات سگ زرد به اکثریت اخلاقمدار، تولید محلی به کمبود منابع طبیعی جهانی، زندگی روستایی به هجوم شهرنشینی و… .

در طول مصاحبه‌ها، راویان همچنین ممکن است شیوه‌هایی که زندگی آن‌ها را در برابر تغییر ثابت نگه داشته است را انعکاس دهند، به‌ویژه در حوزه‌های ارزش‌ها، سنت‌ها و باورها.

تاریخ شفاهی پرتره‌ای مستحکم از آنچه ما در حال هستیم و آنچه از گذشته به خاطر داریم، برای نسل‌های بعدی حفظ می‌کند. بدون تردید، نسل‌های آینده، نسل امروز را از بستر تجربیات خود در زمان خود نگاه خواهند کرد و قضاوت نیز. داستان گذشته همواره با ارائه‌ی تفسیرهای جدید، بازنگری می‌شود.

تاریخ شفاهی به افراد در جهت اشتراک داستان‌های خود با زبان خود، صدای خود و با درک خود از آنچه رخ داده و چرایی آن، کمک می‌کند. با توجهی محتاطانه برای نگهداری ضبطیات صوتی خود، صداهای راویان ما پس از مرگ نیز، از سوی‌شان خواهد ماند و صحبت خواهد کرد.