آخرین بخش از سلسله نوشتار سرگذشت اجتماعی رمان در ایران به بررسی آن پس از انقلاب ۵۷ خواهد پرداخت. چهار بخش پیشین از این مجموعه در مجله اینترنتی خوانش منتشر شده است:
بخش اول؛ پیدایش و تکوین رمان در ایران
بخش سوم؛ از سقوط رضاشاه تا کودتای ۲۸ مرداد
بخش چهارم؛ ار کودتای ۲۸ مرداد تا انقلاب ۵۷
در ۱۳۵۶ با اوج‌گیری حرکت‌های مردمی و انزوای حکومت، نویسندگان نیز برای به ثبت رسیدن کانون تلاش دوباره را آغاز کردند. البتّه دولت به خواست نویسندگان توجهی نکرد… امّا سرانجام از۱۸تا ۲۷مهر ۱۳۵۶ دوران تازه‌ای از فعالیّت خود را شروع کرد. موضوع اصلی این شب‌ها، دفاع از آزادی و مخالفت با سانسور بود. در آبان ۵۸، در پی مخالفت‌های اعضای کانون که طرفدار حزب توده بودند، هیأت دبیران، حکم تعلیق پنج تن از آنان را صادر کرد. با کناره‌گیری ۳۶ عضو دیگر، کانون فقط تا بهار ۶۰ به کار خود ادامه داد.
ادبیّات سال‌های اولیّه‌ی انقلاب، با وجود ادعای انقلابی‌گری، ساختاری عمدتاً محافظه‌کارانه دارد؛ تکرار حرفهای بارها گفته شده- بی‌تغییری در سبک و صناعت نگارش – و ناتوانی در اتخاذ نگرشی تازه به انسان و جهان، به حفظ وضع فرهنگی موجود می‌انجامد. در حالی که هنگامی می‌توان یک اثر هنری را انقلابی خواند که به یاری تغییر شکل زیباشناختی، ناآزادی و نیروهای سرکش موجود در سرنوشت خاصّ افراد را نشان داده، واقعیّت اجتماعی گنگ و متحجّر را شکافته، افق تغییر (آزادی) را بازگشوده باشد.
به هر حال داستان‌های متأثر از انقلاب و پسآمدهای آن نیز در قالب رمان‌های مختلفی نوشته می‌شوند. رمان جزیره (۱۳۵۸) اثر پرویز مسجدی، برخورد صنعت با جامعه‌ی سنّتی جزیره‌ی کیش را نشان می‌دهد. نخستین رمان جنگ، زمین سوخته (۱۳۶۱) توسط احمد محمود نوشته می‌شود. باغ بلور (۱۳۶۵) اثر محسن مخملباف، زندگی پشت جبهه و همسران شهدا و جانبازان و خانواده‌های رزمندگان را محور کار خود قرار می‌دهد. از آثار ادبی مهم این دهه، سمفونی مردگان (۱۳۶۸) اثر عبّاس معروفی است. وقایع این رمان در دهه‌ی چهل شمسی اتّفاق می‌افتد، امّا با زمان انتشار اثر و اختلاف دیدگاه‌های موجود در جامعه ارتباط و پیوستگی دارد.
جنگ و آوارگی هسته‌ی نویسندگان جنوب را از هم می‌پاشاند. نویسندگانی از قبیل احمد محمود، اصغر عبدالّهی، محمدرضا صفدری و قاضی ربیحاوی می‌کوشند از زاویه‌ی طرح مسائل جنوب، به مسائل عام جامعه ــ به ویژه جنگ ــ بپردازند. چون منطقه‌ی جنوب، صحنه‌ی اصلی تهاجمات دشمن بود، بخش عمده‌ای از ادبیّات جنگ فضایی جنوبی دارد. رمان جنگ در طول هشت سال دفاع مقدس، رسالت مهمی بر عهده داشت و آن عبارت بود از ایجاد روحیه مقاومت در مردم و تشویق آنان به شرکت در دفاع از میهن و آرمان‌ها. با پایان جنگ، ادبیات زندان، ادبیات اردوگاهی، ادبیات پشت جبهه و خاطرات جنگ منتشر شد. از جمله‌ی این آثار می‌توان از ضیافت (۱۳۶۳) اثر سیدمهدی شجاعی، عشق سال‌های جنگ (۱۳۷۳) از حسین فتّاحی، ارمیا (۱۳۷۴) اثر رضا امیرخانی و شعله‌های آب (۱۳۷۸) نام برد.
اتّفاق دیگری که در طول دهه‌ی ۶۰ در جریان داستان‌نویسی ایران رخ می‌دهد، تلاش برای احیای کانون نویسندگان است که فکر تجدید فعالیّت آن، ضمن بحث درباره‌ی چگونگی کمک به زلزله‌زدگان رودبار مطرح می‌شود. در مرداد ۱۳۷۲، محمد محمدعلی با چاپ «فراخوان فرزانگان» همه‌ی نویسندگان را به شرکت در «بحث دموکراتیک» پیرامون برپایی دوره‌ی سوّم «نهاد فرهنگی صنفی کانون نویسندگان ایران» فرا می‌خواند… در شماره‌ی ۱۳ تکاپو، متن «ما نویسنده‌ایم» با امضای ۱۳۴ نویسنده منتشر می‌شود. بیانیّه به دلایلی موجب خبرساز شدن در رسانه‌های خارجی و داخلی می‌شود. کشاکش پیرامون کانون نویسندگان تا آذر ۱۳۷۷ ــ که جریان قتل‌های زنجیره‌ای برملا می‌شود ــ ادامه دارد. تا اینکه در ۱۳ اسفند ۱۳۷۷، «کمیته‌ی تدارک نشست عمومی کانون نویسندگان ایران» تشکیل می‌شود و در پی آن، اعضای هیأت دبیران موقّت کانون به شرح زیر انتخاب می‌شوند: سیمین بهبهانی، علی‌اشرف درویشیان، شیرین عبادی، کاظم کردوانی و هوشنگ گلشیری.
حورا یاوری در بررسی رمان پس از انقلاب در داخل کشور می‌گوید: «دهه‌ی ۹۰ میلادی به ظهور رمان‌های سرگرم‌کننده‌ای شهادت می‌دهد که در اکثر موراد توسط زنان نوشته شده‌اند. به عنوان نمونه او به بامداد خمار حاج سیدجوادی اشاره می‌کند و فهیمه رحیمی و نسرین ثامنی را از مطرح‌ترین نویسندگان رمان های سرگرم‌کننده می‌خواند… رمان‌های سرگرم‌کننده‌ی پس از انقلاب که نسب از پاورقی‌هایی می‌برند که پیش از انقلاب اسلامی نوشته شده‌اند، بر بنیادهای اخلاق اسلامی، توصیه‌ی حفظ عصمت و عفاف به زنان، عشق‌های رمانتیک، تصویر حسرت‌برانگیز تفاوت‌های طبقاتی در پوشش بی‌ارزش خواندن ارزش‌های طبقاتی ــ و یا تأکید بر ارزش‌های غیرقابل انکار طبقاتی ــ و نقش بی‌بدیل تقدیرهای غیرقابل تغییر بنا می‌شوند.» از جمله‌ی این آثار، دالان بهشت اثر نازی صفوی است. این رمان، تبلیغ اخلاق اسلامی و توصیه‌ی حفظ عصمت به زنان را با تصویر رابطه‌ای عاشقانه چنان در هم می‌آمیزد که از یک سو کشمکش‌های عاطفی یک زوج جوان تبدیل به ترسیم صحنه‌های «اروتیک اسلامی» می‌شود و از سوی دیگر، گفت‌وگوهای بلند خطابه مانند، در خدمت روانشناسی مردان و زنان سنّتی قرار می‌گیرد. به طور کلّی یکی از نکات برجسته‌ی رمان‌نویسی در دهه‌ی ۷۰، نویسندگی زنان است.
ادبیات در تبعید، ادبیات داستانی خارج از کشور است، که حورا یاوری در این‌باره می‌گوید: «بسیاری از آثار اولیّه‌ی ادبیات داستانی در خارج از کشور نوشته و یا چاپ شده‌اند، امّا پس از انقلاب اسلامی است که برای نخستین بار ادبیّات در تبعید در ابعاد گسترده‌ای متولّد می‌شود. ادبیّات داستانی در خارج از کشور را می‌توان به دو دوران تقسیم کرد: دوران اولیّه از شوک تبعید رنگ پذیرفته است و دوران دوم از سازگاری با محیط جدید نشان دارد». آثاری از مهشید امیرشاهی، گلی ترّقی، غلامحسین ساعدی و… در این دسته از ادبیّات قرار می‌گیرند. نویسندگانی نیز هستند که خود را محدود به تجربه‌ی تبعید نمی‌کنند، یاوری آثار این نویسندگان را ادبیّات فرا یا پسا تبعید می‌خواند و در میان این نویسندگان به محمود مسعودی و رضا قاسمی اشاره می‌کند.
از ویژگی‌های رمان‌های دهه‌ی ۸۰، ظهور رمان‌های آپارتمانی بود. با قهرمانان اکثراً جوانی که زندگی‌شان را در محدوده‌ی پاساژها، اتوبان‌ها و مهمانی‌های شبانه یا در خلوت خانه و روی خطّ اینترنت پرسه می‌زدند و شاید تنها وجه ارزشی بسیاری از رمان‌های منتشر شده در دهه‌ی هشتاد همین باشد که گوشه‌هایی از زندگی قشری از جوانان تهران‌نشین را برای دیگرانی که چندان قرابتی با این نوع زندگی ندارند و شهرستانی‌هایی که هنوز قالب و قاعده‌ی زندگی‌شان به تاریخ پیش از پوست ترکاندن شهرهایی مثل تهران می‌گذرد، رو کند.
به طور کلّی پس از انقلاب تا کنون رمان‌هایی با مضامین تاریخی، اجتماعی، زندان و اسارت، انتقادی و… که پیش از آن نیز وجود داشت، همچنان نوشته می‌شود. ترجمه‌ی رمان‌های خارجی و تجدید چاپ آن‌ها نیز ادامه دارد. مطالعه‌ی پژوهش‌ها و پایان‌نامه‌ها در حوزه‌ی جامعه‌شناسی رمان نشان می‌دهد که علاوه بر موارد قبلی، بعد از انقلاب۵۷، مضامینی همچون جستجوی هویّت فردی و اجتماعی، مهاجرت، زندگی آپارتمانی، روزمر‌ّگی، مسائل زندگی زوجین، تغییرات نقشی زنان در زندگی و… بخش قابل توجّهی از آثار داستانی و رمان را به خود اختصاص داده است. با فراگیر شدن استفاده از اینترنت و امکان دانلود رایگان یا غیرقانونی رمان‌های چاپ شده، امکان آمارگیری دقیقی از میزان کنونی مطالعه‌ی رمان براساس تعداد تیراژ کتاب وجود ندارد. نویسندگان نوجوان و جوان نیز به صورت آماتور و بعضاً نیمه حرفهای داستان‌های خود را در فضای مجازی به صورت رایگان به اشتراک می‌گذارند که مخاطبانی نیز دارد. به دلیل وجود سانسور و برخی مسائل امنیّتی، آثار برخی نویسندگان توسّط ناشرین خارج از کشور چاپ می‌شود و…
بنابراین مطالعات دقیق‌تر در این زمینه نیازمند تحلیل محتوای طیف وسیع و طبقه‌بندی‌شده‌ای از آثار به‌صورت روش‌مند دارد.
منابع و مآخذ (بخش‌های ۱ تا ۵)
استعلامی، محمد (۱۳۵۶). بررسی ادبیات امروز ایران، تهران: نشر امیرکبیر، چاپ چهارم.
اعلم، هوشنگ (۱۳۹۰). روایت یک مرور، به همین سادگی. آزما (۷۷)، ۵-۴
بالائی، کریستوف، کویی‌پرس، میشل (۱۳۶۶). سرچشمه‌های داستان کوتاه فارسی، ترجمه: کریمی حکاک، احمد. تهران: نشر پاپیروس، چاپ اول.
بهروز، شیدا (۱۳۸۱). داستان ادبیات داستانی ایران. ایران‌شناسی (۵۵)، ۵۵۹-۵۳۸
خجسته، فرامرز (۱۳۸۷). پیدایش و تکوین رمان فارسی، تاریخ ادبیات فارسی (۵۹/۳)، ۸۹-۶۱.بهنام، جمشید (۱۳۷۵). ایرانیان و اندیشه تجدد، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز، چاپ اول
عبادیان، محمود (۱۳۷۱). درآمدی بر ادبیات معاصر ایران، تهران: نشر گهرنشر، چاپ اول.
غلام، محمد (۱۳۷۹). رمان تاریخی، تهران: چشمه، چاپ اول
میرعابدینی، حسن (۱۳۸۷). صدسال داستان‌نویسی ایران، تهران: چشمه، چاپ پنجم
نیکوبخت، ناصر؛ عسگری حسنک‌لو، عسگر (۱۳۸۷). تعامل رمان فارسی و جامعه‌ی ایرانی. نشریه‌ی دانشکده ادبیات و علوم انسانی-دانشگاه شهید باهنر کرمان، (۲۳)، ۳۴۱-۳۲۳.
یاوری، حورا (۱۳۸۲). داستان بلند(رمان)، ترجمه: متین، پیمان. ادبیات داستانی در ایران‌زمین (مجموعه‌ی مقالات)، تهران: نشر امیرکبیر. چاپ اول.
نظرات: بدون پاسخ